MAPA
REKONSTRUKCJA 3D
Wszystkie makiety powstały na bazie dostępnych opracowań naukowych, wyników prac archeologicznych, zachowanej ikonografii oraz dostępnych źródeł z epoki i starają się obrazować aktualny stan wiedzy na temat dziejów Czerska.
Przypuszczalny wygląd gotyckiego zamku, jaki na przełomie XIV i XV wieku został wzniesiony na miejscu wcześniejszego grodu przez księcia Janusza I Starszego z dynastii Piastów mazowieckich. Zamek posiadał mury obwodowe zwieńczone blankami, masywną wieżę bramną oraz dwie niskie okrągłe wieże. Wewnątrz znajdowały się budynki mieszkalne oraz gotycki kościół. Do zamku prowadził drewniany most zwodzony.
Historia
w pigułce
Wydarzenia
Oś czasu
2020
1656
1556
1410
1109
Czersk 09
DZIEDZICTWO KSIĘCIA JANUSZA
(1429 r. – 1526 r.)
Ostatnie sto lat władania Piastów na Mazowszu to rządy potomków księcia Janusza. Niektórzy z nich zaglądali do Czerska tylko z rzadka, dla innych była to ulubiona siedziba.
Bolesław IV warszawski
W momencie śmierci księcia Janusza Starszego nie żył już żaden z jego trzech synów i dziedzictwo przypadło wnukowi Bolesławowi IV (1421-1454), synowi Bolesława Januszowica. Ponieważ był małoletni, przez pierwsze lata w jego imieniu rządziła matka Anna Holszańska. Za czasów panowania księcia Bolesława IV wizyty dworu książęcego w Czersku nie były zbyt częste, bo władca spędzał w tej siedzibie tylko kilkanaście dni w roku. Nadal jednak w książęcej tytulaturze Czersk wymieniany był na zaszczytnym drugim miejscu, po Warszawie. Bolesław miał ośmiu synów,
z których czterech zmarło we wczesnym dzieciństwie.
Bracia niedzielni
Kiedy książę Bolesław IV umarł w wieku 33 lat jego najstarszy żyjący syn Konrad III, zwany później Rudym (1448-1503), miał zaledwie 6 lat i Bolesław IV warszawski
konieczna była regencja, którą sprawowała najpierw jego babka, a następnie matka. Konrad został uznany za pełnoletniego mając 14 lat i od tego momentu formalnie rządził wspólnie z braćmi jako bracia niedzielni. Oznaczało to, że władają wspólnie całością dziedzictwa, które nie jest dzielone (niedział). Kiedy jednak w 1471 roku trzej bracia Konrada III osiągnęli pełnoletniość, zdecydowano na podział Mazowsza na dzielnice. Konrad, jako najstarszy, miał pierwszeństwo w wyborze ziem i zdecydował się na ziemię czerską i liwską.
Czersk księcia Konrada III Rudego
Czersk zajaśniał pełnym blaskiem, kiedy stał się główną siedzibą młodego księcia. To właśnie tu Konrad III organizował spotkania braci, na których omawiano wspólną mazowiecką politykę. Po ich bezpotomnej śmierci stał się władcą całego Mazowsza i, choć obowiązki spełniać musiał w Płocku, Warszawie i Zakroczymiu, nie pozwolił na umniejszenie roli swojej ulubionej warowni. Książę Konrad III zadecydował, że jeden z pierwszych sejmów odbędzie się właśnie w Czersku w 1496 roku. Ogłoszenia uchwalonych wówczas statutów wysłuchało i sygnowało je wielu możnych panów
z całego księstwa. Także tu przyjeżdżał wraz z rodziną i dworem na polowania,
w czasie których ważną rolę pełnił myśliwski dworek w pobliskim Osiecku. A kiedy książę przyjmował gości na zamku, podawano wyśmienite wino z winnicy książęcej założonej na południowych stokach Wzgórza Zamkowego lub równie wyborne
z winnic wareckich. I chociaż zasadzenie winorośli u podnóża czerskiego wzgórza przypisuje się zazwyczaj królowej Bonie, to wiadomo, że miejscowe wina w czasach Konrada miały już niezłą renomę. Być może przedsiębiorcza Włoszka sprowadziła
i zasadziła po prostu lepsze gatunki i udoskonaliła uprawę.
Ostatni Piastowie na Mazowszu
Książę Konrad III Rudy spędził swoje ostatnie dni w dworku w Osiecku nieopodal Czerska i tam też zmarł w 1503 roku. Jego synowie z małżeństwa z Anną Radziwiłłówną byli malutkimi dziećmi: Stanisław miał 3 lata a Janusz III zaledwie rok. Zanim dorośli, władzę w ich imieniu sprawowała matka-wdowa, księżna Anna. Chociaż czas spędzała wówczas w stołecznej dla Mazowsza Warszawie, bywała także na czerskim zamku. Książęta Stanisław (1500-1524) oraz Janusz III (1502-1526) objęli samodzielną władzę jako bracia niedzielni na Mazowszu w 1518 roku.
W sierpniu 1522 roku zwołali w Czersku sejm Księstwa Mazowieckiego. Obaj książęta prawdopodobnie kilkukrotnie odwiedzali tę warownię, załatwiając pomniejsze sprawy administracyjne lub sądowe. W 1518 roku uczestniczyli w Krakowie
w uroczystościach zaślubin króla Zygmunta Starego z włoską księżniczką Boną Sforzą.
Nagła śmierć Stanisława w 1524 oraz Janusza III w 1526 roku położyła kres mazowieckiej linii Piastów. Wówczas Mazowsze wraz z ziemią czerską zostało włączone do Korony i przeszło na własność króla. Niespodziewane zgony młodych książąt wzbudziły podejrzenia. Poszukiwania winnych doprowadziły nawet do spalenia dwóch kobiet posądzonych o ich otrucie. Plotki o udziale Bony
w domniemanej zbrodni sprawiły, że król Zygmunt Stary nakazał śledztwo. W jego wyniku ogłoszono, że książęta zmarli śmiercią naturalną.
Czersk 09
PRAWA MIEJSKIE (XIV – XIX w.)
W XIV wieku większość ważnych ośrodków osadniczych otrzymywała od władców prawa miejskie. Były to specjalne dokumenty regulujące status, przywileje, obowiązki podatkowe i sądowe, a także wprowadzające nową organizację zamieszkanej przestrzeni.
W dokumencie księcia Siemowita III z 1350 roku Czersk określono już mianem civitas (miasto). Brakuje jakiejkolwiek wcześniejszej informacji o nadaniu praw miejskich, co nie zmienia faktu, że Czersk był najważniejszym ośrodkiem
w regionie.
Książę Janusz Starszy w roku 1386 nadał miejscowości prawo chełmińskie, chcąc okazać dbałość mieszczanom i pomóc miastu wrócić do dawnej świetności. Średniowieczne miasto lokacyjne powstało wokół rynku (obecnie plac Tysiąclecia), gdzie mogły odbywać się targi i stopniowo się rozrastało. Po otrzymaniu praw miejskich mieszczanie czerscy musieli przychylniej patrzeć na rozpoczynającą się
właśnie gruntowną przebudowę drewnianego grodu na murowany zamek.
Oryginalne dokumenty nadania praw miejskich oraz kolejnych przywilejów nie zachowały się, mamy jednak późniejsze potwierdzenia, na przykład pochodzące
z kancelarii króla Zygmunta Augusta (z 1566 r.), króla Jana III Sobieskiego (z 1690 r.) i króla Stanisława Augusta (z 1772 r.).
Czersk utracił prawa miejskie w czasie rozbiorów w 1869 roku na mocy ukazu carskiego. Do dziś zachował się w Czersku średniowieczny układ miejski. Jest on wpisany do rejestru zabytków pod nr A-1601 z 15.09.1999 i podlega ochronie.
KSIĄŻĘ JANUSZ I – BUDOWNICZY ZAMKU (XIV/XV W.)
Książę Janusz I Starszy (1346-1429) to postać w dziejach Czerska niezwykle zasłużona; to jemu zawdzięczamy wzniesienie gotyckiego, ceglanego zamku, którego wieże i mury do dziś górują nad pradoliną Wisły. Jak do tego doszło?
Podupadająca rezydencja
W pierwszej połowie XIV wieku Czersk nadal był ważną rezydencją książęcą, ale jego rola jako centralnego ośrodka dla tej części Mazowsza zaczynała się zmniejszać. Szlaki handlowe zmieniły nieco swój bieg, transport rzeczny utrudniała zmienna w tym miejscu Wisła. Wówczas zaczęła się dynamicznie rozwijać lepiej położona Warszawa. Książe mazowiecki Siemowit III nadał co prawda Czerskowi prawa miejskie około 1350 roku, ale niewiele to dało. Miasto i gród chyliły się już ku upadkowi. Następca księcia Siemowita, młody książę Janusz I, stanął przed trudną decyzją: zaniechać starań o czerską siedzibę i postawić na rozwój Warszawy, czy też spróbować przywrócić gród do dawnej świetności. Wybrał rozwiązanie pośrednie.
Już w roku 1386 nadał Czerskowi prawo chełmińskie, by miasto „tym łatwiej mogło się podnieść i dzięki łasce Boskiej być zamieszkałym”*. Dwa lata później wywołał konsternację wśród czerskich mieszczan, zwalniając ich z obowiązku naprawy izbic, czyli drewnianych obwarowań grodu na wzgórzu. Czyżby jednak Czersk miał popaść
w zapomnienie? Książę Janusz jednak szykował zupełnie inny scenariusz, bo Czersk darzył ogromnym sentymentem. Stacjonował tutaj wraz z dworem w czasie objazdów swojej części Mazowsza. Sympatię dla ziemi czerskiej widać także w tytulaturze księcia – władztwo czerskie wymieniane było na wysokim drugim miejscu.
Niech się mury pną do góry
Pod koniec XIV wieku rozpoczęła się budowa ceglanego zamku. W latach 1398-1406 odwołani zostali z placu budowy kościoła św. Jana w Warszawie robotnicy, murarze
i architekci. Sądzi się, że te właśnie ekipy rozpoczęły budowę kilku mazowieckich zamków księcia Janusza Starszego. Jednym z murarzy, który wziął udział we wznoszeniu zamku, był niejaki Niklos. Wykwalifikowani pracownicy byli sprowadzania nawet z krzyżackiego Malborka, mimo że wojna z Zakonem wisiała w powietrzu, a władca mazowiecki był wiernym lennikiem króla Władysława Jagiełły.
Wzgórze przeznaczone pod budowę zamku w Czersku dokładnie zniwelowano, podwyższając je o około 5 metrów, usunięto resztki drewnianego grodu i jego zabudowę. Powiększono część zachodnią (dziś znajduje się tam stroma skarpa, nasypana sztucznie, wcześniej stok był znacznie łagodniej nachylony) oraz wykonano solidny nasyp pod wieżę, w której planowano umieścić bramę. Masywne kamienne fundamenty trzech wież wkopano w dawne umocnienia ziemne. W pierwszej kolejności wykończono prawdopodobnie Wieżę Bramną, ceglaną budowlę na planie czworokąta o kilku kondygnacjach, nadającą się świetnie zarówno do obrony, jak i do zamieszkania. Stała się ona siedzibą kasztelana (burgrabiego) czerskiego, który z rozkazu księcia koordynował budowę na miejscu. Spieszono się, czasy bowiem były niespokojne. Jako pierwszą ukończono część wschodnią zamku – dziedziniec zamknięto wysokim murem ceglanym i Wieżą Południową – co zapewniło ochronę od strony Wisły, która znajdowała się przecież już daleko od Wzgórza Zamkowego. Kilka lat później zamknięto murami wzgórze od północy i ukończono Wieżę Zachodnią. I dopiero gdy budowla zyskała charakter obronny, zaczęto wznosić gotycki Dom Wielki, rezydencję dla księcia Janusza. Władca mógł być dumny ze swojej inwestycji: nowoczesny, jeden z pierwszych tzw. murowanych obwodów zamkowych (co oznacza obszar całkowicie zamknięty murowanymi fortyfikacjami, murami i wieżami), górował nad okolicą. Nowinką architektoniczną była czworokątna wieża brama. Zamek zbudowano
w rekordowym tempie, bo prawdopodobnie gotowy był jeszcze przed lipcem 1410 roku, kiedy to książę Janusz na czele chorągwi mazowieckiej towarzyszył królowi Władysławowi Jagielle podczas bitwy pod Grunwaldem. Dużym utrudnieniem dla odtworzenia procesu budowy zamku jest brak jakichkolwiek źródeł pisanych wspominających przebieg realizacji tej inwestycji.
Ulubiona siedziba
Mimo że stołeczność książęcej Warszawy była przesądzona, książę Janusz stosunkowo często odwiedzał Czersk. To w czerskiej kancelarii wystawiono ponad 1/10 jego dokumentów, tu także wielokrotnie przebywał dwór w czasie najważniejszych świąt kościelnych (w Wielkim Tygodniu i Wielkanocy), bywał tam także w grudniu, maju, lipcu
i październiku. Niewątpliwie towarzyszyła mu małżonka, księżna Danuta Anna, córka wielkiego księcia litewskiego Kiejstuta. Wspominana w źródłach z epoki, doczekała się także upamiętnienia w „Krzyżakach” Henryka Sienkiewicza, gdzie występuje jako opiekunka dwórki Danusi Jurandówny. Małżeństwo księżnej Anny i księcia Janusza, trwające prawdopodobnie 56 lat, było najdłuższym związkiem małżeńskim w całej dynastii Piastów. Wizyty książęce znacznie podnosiły prestiż siedziby i mieszkańców miasta. Książę jednak nie miał złudzeń, bo choć zamek był okazały i wygodny, nie nadawał się na stolicę księstwa. 8 grudnia 1429 roku „Jan z Bożej łaski Książę Mazowiecki, Pan Czerski, Warszawski, Zakroczymski, Wyszogrodzki, Książe i dziedzic Czyrkawski” ** umiera na zamku w Czersku w dostojnym wieku 83 lat. Zgodnie ze swoją wolą został pochowany w Warszawie. Długowieczny książę przeżył swoich trzech synów a jedynym spadkobiercą został jego wnuk Bolesław IV, syn Bolesława III.
* cytat z przywileju księcia Janusza Starszego dla mieszczan czerskich z 1386 r., opublikowanego przez K. Kozłowskiego z edycją Jacka Soszyńskiego (w: Czersk. Wzgórze Zamkowe. Badania w latach 1974- 1983, Warszawa, 2016, s.45 i nn. seria Origines Polonorum, red. Przemysław Urbańczyk, Tom X)
** tytulatura j.w.
TAPETY
Zrealizowano przez Ośrodek Kultury w Górze Kalwarii
Dofinansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury
w ramach Programu "Kultura w sieci"